Przestępstwo gospodarcze – co to jest?

Przestępstwo gospodarcze to czyn zabroniony popełniony w związku z prowadzoną działalnością gospodarczą lub w obrocie gospodarczym, który narusza interesy majątkowe innych podmiotów lub podważa zaufanie do rynku. 

Warto zaznaczyć, że „przestępstwo gospodarcze” to pojęcie szerokie, a konkretne typy takich przestępstw opisane są w różnych ustawach, przede wszystkim w Kodeksie karnym. Odpowiedzialność karna za tego typu czyny jest znacznie surowsza niż konsekwencje wynikające z cywilnych sporów biznesowych, takich jak np. niezapłacenie faktury w terminie.

Kluczowe elementy, które definiują przestępstwo o charakterze gospodarczym, to:

• Związek z obrotem gospodarczym: Czyn musi być powiązany z funkcjonowaniem przedsiębiorstwa, jego strukturą, celami lub ogólnymi zasadami handlu. Sprawcą może być nie tylko członek zarządu, menedżer czy pracownik działający w celu osiągnięcia korzyści majątkowej dla siebie lub firmy, ale także każda osoba, która w ramach obrotu gospodarczego dopuszcza się oszustwa lub innego zabronionego działania.
• Szkoda majątkowa lub naruszenie zasad obrotu: Skutkiem działania jest albo bezpośrednia strata finansowa poniesiona przez kontrahenta, instytucję finansową lub Skarb Państwa, albo zachowanie, które podważa ogólne bezpieczeństwo i uczciwość obrotu gospodarczego. Przykładem może być zarówno oszustwo kredytowe, jak i pranie brudnych pieniędzy.

Różnica między przestępstwem gospodarczym a innymi naruszeniami

Istotne jest odróżnienie przestępstwa gospodarczego od wykroczeń skarbowych oraz sporów o charakterze cywilnym.

• Przestępstwa i wykroczenia skarbowe – Uregulowane w Kodeksie karnym skarbowym, dotyczą głównie narażenia na uszczuplenie lub uszczuplenia należności publicznoprawnych, na przykład niezapłacenia podatku VAT lub akcyzy. Choć ich celem jest ochrona finansów państwa, często są one powiązane z przestępczością gospodarczą. Ten sam czyn, np. wystawienie pustej faktury, może być jednocześnie oszustwem podatkowym (przestępstwo skarbowe) i próbą wyłudzenia pieniędzy od partnera biznesowego (przestępstwo gospodarcze).
• Spory cywilne – Niewykonanie umowy przez kontrahenta jest zazwyczaj sporem cywilnym, który rozstrzyga sąd na podstawie przepisów Kodeksu cywilnego. Jeśli jednak działanie od początku było zamierzone i stanowiło element oszustwa mającego na celu wyłudzenie środków, sprawa nabiera charakteru karnego i staje się przestępstwem gospodarczym. Kluczowy jest tu element umyślności i zamiar wprowadzenia w błąd.

Ramy prawne: Kodeks karny i Kodeks karno skarbowy

Odpowiedzialność karna za przestępstwa gospodarcze w Polsce jest uregulowana głównie przez dwa kluczowe akty prawne: Kodeks karny oraz Kodeks karny skarbowy. Rozróżnienie między nimi jest fundamentalne, ponieważ decyduje o kwalifikacji prawnej czynu, organach prowadzących postępowanie oraz zakresie potencjalnych sankcji.

Kodeks karny (KK)

Reguluje przestępstwa godzące w ogólne zasady uczciwości i bezpieczeństwa obrotu gospodarczego. Postępowania w tych sprawach prowadzi prokuratura we współpracy z Policją lub innymi służbami, takimi jak Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego (ABW) czy Centralne Biuro Antykorupcyjne (CBA). Typowe przestępstwa gospodarcze z Kodeksu karnego to między innymi:

• Oszustwo (art. 286 k.k.) – doprowadzenie innej osoby do niekorzystnego rozporządzenia mieniem za pomocą wprowadzenia jej w błąd.
• Pranie brudnych pieniędzy (art. 299 k.k.) – działania mające na celu ukrycie nielegalnego pochodzenia środków finansowych.
• Wyrządzenie szkody w obrocie gospodarczym (art. 296 k.k.) – nadużycie uprawnień lub niedopełnienie obowiązku przez osobę zarządzającą majątkiem firmy, co prowadzi do znacznej szkody majątkowej.
• Oszustwo kredytowe (art. 297 k.k.) – przedłożenie nierzetelnych dokumentów w celu uzyskania kredytu, dotacji lub innego wsparcia finansowego.

Kodeks karny skarbowy (KKS)

Koncentruje się na ochronie interesów finansowych Skarbu Państwa oraz jednostek samorządu terytorialnego. Obejmuje czyny związane z uszczupleniem należności publicznoprawnych, takich jak podatki czy cła. Postępowania w sprawach karno skarbowych prowadzą najczęściej urzędy celno-skarbowe i prokuratura. Przykłady przestępstw skarbowych to:

• Oszustwo podatkowe (art. 56 k.k.s.) – uchylanie się od opodatkowania poprzez nieujawnianie przedmiotu opodatkowania lub składanie fałszywych deklaracji.
• Wystawianie nierzetelnych faktur (art. 62 § 2 k.k.s.) – dokumentowanie transakcji, które nie miały miejsca, żeby zaniżyć należności podatkowe.
• Nierzetelne prowadzenie ksiąg (art. 61 k.k.s.) – nierzetelne prowadzenie lub nieprowadzenie księgi (np. podatkowej księgi przychodów i rozchodów), co może utrudnić lub uniemożliwić organom państwowym ocenę sytuacji finansowej podmiotu i prawidłowe ustalenie wysokości podatku.

Należy również pamiętać, że odpowiedzialność za przestępstwo gospodarcze nie ogranicza się wyłącznie do osób fizycznych. Na mocy Ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary, również sama spółka może zostać pociągnięta do odpowiedzialności. 

Kluczowym warunkiem jest jednak to, by wina konkretnej osoby fizycznej (np. członka zarządu) działającej w imieniu lub na rzecz firmy została wcześniej potwierdzona prawomocnym wyrokiem skazującym lub innymi, określonymi w ustawie orzeczeniami sądu. Firma może zostać ukarana, jeśli przestępstwo zostało popełnione w ramach jej działalności i przyniosło jej, chociażby niemajątkową, korzyść.

Jakie są kary? Odpowiedzialność osobista i ryzyka dla firmy

Konsekwencje prawne i finansowe wynikające z popełnienia przestępstwa gospodarczego są dotkliwe i obejmują zarówno odpowiedzialność osobistą kadry zarządzającej, jak i sankcje nakładane bezpośrednio na przedsiębiorstwo. Ustawodawca przewidział surowe kary, żeby zapewnić uczciwość obrotu gospodarczego i chronić jego uczestników.

Podstawowe sankcje, z jakimi muszą liczyć się osoby fizyczne (członkowie zarządu, dyrektorzy, pracownicy) skazane za przestępstwo gospodarcze, wynikają bezpośrednio z Kodeksu karnego. Należą do nich:

• Kara pozbawienia wolności: W przypadku najpoważniejszych przestępstw, takich jak oszustwa na dużą skalę (art. 286 k.k.) czy działanie na szkodę spółki (art. 296 k.k.), może wynosić nawet do 10 lat.
• Kara grzywny lub ograniczenia wolności: Nakładane samodzielnie lub łącznie z karą pozbawienia wolności, mają na celu zarówno represję, jak i dolegliwość finansową.
• Zakaz prowadzenia określonej działalności gospodarczej: Sąd może orzec środek karny, który uniemożliwi skazanej osobie pełnienie funkcji np. w zarządzie, radzie nadzorczej lub prowadzenie konkretnego rodzaju firmy na okres od roku do 15 lat. W praktyce często oznacza to koniec kariery zawodowej w danej branży.

Odpowiedzialność karna nie kończy się na osobach fizycznych. Firma, w ramach której doszło do przestępstwa i która odniosła z tego tytułu korzyść, również może ponieść poważne konsekwencje na mocy Ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary. Do najczęstszych sankcji należą:

• Wysokie kary pieniężne: Mogą sięgać nawet kilku milionów złotych, co dla wielu przedsiębiorstw stanowi zagrożenie dla płynności finansowej.
• Przepadek korzyści majątkowej: Firma jest zobowiązana do zwrotu wszystkich zysków uzyskanych w wyniku przestępstwa.
• Zakaz ubiegania się o zamówienia publiczne: Wykluczenie z rynku zamówień publicznych na określony czas.
• Inne sankcje: Takie jak zakaz promocji i reklamy czy podanie wyroku do publicznej wiadomości, co prowadzi do nieodwracalnych strat wizerunkowych.

Zapobieganie i compliance – czyli jak się chronić?

Najskuteczniejszą metodą ochrony przedsiębiorstwa przed zarzutami karnymi jest świadome i aktywne zapobieganie naruszeniom prawa. Działania te, określane mianem compliance, polegają na wdrożeniu systemu wewnętrznych procedur i mechanizmów kontrolnych, żeby zapewnić zgodność funkcjonowania firmy z obowiązującymi przepisami i zminimalizować ryzyko wystąpienia nieprawidłowości. 

Inwestycja w prewencję jest zawsze bardziej opłacalna niż zarządzanie kryzysem prawnym i wizerunkowym.

Kluczowe filary skutecznego systemu compliance w każdym przedsiębiorstwie to:

• Wdrożenie wewnętrznych procedur kontroli: Stworzenie i egzekwowanie jasnych zasad dotyczących kluczowych procesów, jak zawieranie umów czy zatwierdzanie wydatków. Wprowadzenie mechanizmów podwójnej akceptacji (tzw. zasada czterech oczu) dla istotnych operacji finansowych znacząco ogranicza ryzyko nadużyć.
• System zgłaszania nieprawidłowości (whistleblowing): Stworzenie bezpiecznych i poufnych kanałów, za pomocą których pracownicy i współpracownicy mogą zgłaszać podejrzenia nadużyć bez obawy przed działaniami odwetowymi.
• Regularne szkolenia dla pracowników i kadry zarządzającej: Każda osoba w organizacji musi rozumieć, jakie zachowania są niedozwolone i jakie niosą ryzyko odpowiedzialności karnej. Szkolenia powinny obejmować identyfikację sygnałów ostrzegawczych (tzw. czerwonych flag) i zasady polityki antykorupcyjnej.
• Należyta staranność (due diligence) w relacjach biznesowych: Przed nawiązaniem współpracy z nowym kontrahentem firma powinna przeprowadzić jego weryfikację. Sprawdzenie wiarygodności partnera pozwala uniknąć nieświadomego zaangażowania w schematy oszustw, np. karuzele VAT.
• Stała współpraca z doradcami prawnymi i podatkowymi: Zewnętrzny audyt pozwala zidentyfikować obszary ryzyka, których osoby wewnątrz firmy mogą nie dostrzegać, i dostosować procedury do zmieniających się przepisów.

Wdrożenie zasad compliance to nie zbędny wydatek, ale inwestycja w bezpieczeństwo prawne firmy, jej stabilność finansową oraz ochronę osobistej odpowiedzialności członków zarządu.

Skontaktuj się z adwokatem do spraw karnych w Bielsku-Białej

Jeśli jesteś podejrzanym lub oskarżonym o przestępstwo gospodarcze, potrzebujesz doświadczonego adwokata do spraw karnych, który rozumie prowadzenie firmy. Jako adwokat pomagam w takich sprawach w Bielsku-Białej oraz w pobliskich miejscowościach jak Żywiec, czy Cieszyn.